ÖN ÇAPRAZ BAĞ NEDİR?
Ön çapraz bağı dizin en stabil bağlarından birisidir. Uyluk kemiğinden kaval kemiğine, önden arkaya, dıştan içe doğru diz eklemini çaprazlayarak uzanan bağdır. Diz çevresindeki bağlardan en az elastikiyete sahip olması nedeniyle dizdeki en sık yaralanan (yırtılan) bağ dokudur. Ön çapraz bağ yaralanması ile menisküs yaralanmaları görülebilir.
Görsel 1: ÖÇB dizde en sık yaralanan bağdır.
ÖN ÇAPRAZ BAĞIN GÖREVLERİ NELERDİR?
Dizin 30- 90 derece bükülme aralığında kaval kemiğinin uyluk kemiğinden ayrılıp öne kaymasını önleyen kuvvetin %85’ini sağlar. Dizin rotasyon (dönme) hareketlerinde diz stabilizasyonu sağlayarak kaval kemiğinin öne doğru gitmesini engeller.
ÖN ÇAPRAZ NASIL YARALANIR?
Özellikle sporcularda sık yaralanmasıyla bilinen ön çapraz bağ dizdeki ani dönmeler sırasında yaralanır. Ayak sabitken, dizin dışarı doğru dönmesine sebep olan zorlayıcı temas en sık görülen yaralanma mekanizmasıdır. Spor aktivitelerinde ani durma, hızlı koşma ve yön değiştirme sırasında ön çapraz bağ yırtılmalarıyla sıklıkla karşılaşılır. Bunlarla birlikte direk temas ve travma da ön çapraz bağı yaralayabilir.
Görsel 2: Ön Çapraz Bağ daha çok sportif aktivite sırasında yaralanır.
ÖN ÇAPRAZ BAĞ YIRTIK ÇEŞİTLERİ
Grade 1, 2 ve 3 olmak üzere üç çeşidi vardır.
Grade 1 ve 2 çoğunlukla fizik tedavi ile iyileşebilirken Grade 3 de hastanın durumuna göre cerrahi düşünülebilir.
ÖN ÇAPRAZ BAĞ YARALANMA BELİRTİLERİ
Öncelikle dizde boşluk hissi, ödem , ağrı başlar. Sporcularda ön çapraz bağın yırtılmasıyla dizde bir ses duyulabilir.
- Şişlik
- Hareket kısıtlılığı
- Yürüme güçlüğü
- Yırtılma ve boşalma hissi
- Kopma anında ses
- Hassasiyet
EN ÇOK KİMLER YARALANIR?
Daha çok aktivite düzeyinin yüksek olduğu genç yaşlarda, sportif aktiviteler sırasında görülür. Kuvvetli ve ani quadriseps kasılmalarına bağlı ön çapraz bağ yırtıkları basketbolcu ve futbolcularda yön değiştirmek için ani yavaşlama esnasında görülür. Dönmenin çok olduğu ve temasın çok olduğu sporcularda ön çapraz bağ ve menisküs dejenerasyonu sıklıkla karşımıza çıkar.
- Futbol
- Basketbol
- Voleybol
- Dövüş Sporları
- Amerikan futbolu
ÖN ÇAPRAZ BAĞ YARALANMASI TANISI NASIL KONUR?
Tanıda fizik muayene çok önemlidir. Öncelikle bölgedeki dokularda hassasiyet, şişlik, morluk ve doku altında kanama olup olmadığı saptanır. İnstabilite testlerine ek MR ve ultrason ayırıcı tanıda kullanılır. Aynı zamanda menisküsler ve diğer yumuşak dokular da değerlendirilir. Ön çapraz için spesfifik değerlendirme testi ön çekmece testidir.
Görsel 3: Ön çekmece testi ön çapraz bağ klinik testlerinden bir tanesidir.
ÖN ÇAPRAZ BAĞ YIRTIĞINDA KESİN AMELİYAT OLMALI MIYIM?
Genellikle işi içerisinde atlama, pivotlama gibi diz kullanımı gerektirecek kişilerde ameliyat tercih edilirken günlük yaşamda bu fonksiyonların çokça kullanılmadığı durumlarda ameliyatsız tedavi tercih edilir.
ÖÇB yaralanmalarında; yaralanma mekanizması, yırtık derecesi, yaş, aktivite düzeyi, ÖÇB ile beraber ona eşlik eden başka bir yaralanma olup olmaması gibi birçok faktör değerlendirildikten sonra kişiye en uygun tedavi seçilir. Genç, zorlayıcı spor yapan, ÖÇB’ye eşlik eden diğer yumuşak doku yaralanması olan kişiler için genellikle cerrahi düşünülür.
Standart bir tedavi yoktur. Kişinin cerrahiye ihtiyaç duyup duymadığı bu değerlendirmeler doğrultusunda belirlenir.
AMELİYAT ÖNCESİ NE YAPMAM LAZIM?
Ameliyat öncesi rehabilitasyon, ameliyat sonrası dizdeki fonksiyonel performans için çok önemlidir.
Cerrahi öncesi kişinin ekstansiyon (dizi kitleme) eklem hareket kaybının olması cerrahi sonrası ekstansiyon hareket açıklığının kazanılamamasında birincil rol oynamaktadır. Quadriceps kas kuvvetinde %20’den fazla kaybın olması cerrahi sonrası değerlerinin düşük olmasına neden olduğu gösterilmiştir.
Ameliyattan önce ağrı ve şişliği azaltmak, dizin hareket açıklığını sağlamak ve kasları güçlendirmektir. Sert ve şişkin diz ile ameliyat olan kişiler, ameliyat sonrası dizin tam fonksiyonlarını kazanamayabilirler.
Bu nedenle, cerrahi öncesi en az 6 haftalık rehabilitasyonla kişinin ameliyata hazırlanması önemlidir.
Ayrıca aspirin gibi ilaçlar kanama riskini arttırabileceği için doktor tarafından ameliyattan en az bir hafta önce bu ilaçların bırakılması istenebilir.
CERRAHİNİN AMACI NEDİR?
Ön çapraz bağ yaralanması olan bireylerde amaç, dizdeki boşluk ve emniyetsizlik hissini ortadan kaldırmak, kişinin spor veya zorlayıcı aktiviteler sırasında güvenle basabileceği bir diz elde etmektir. Başka bir amaç, ilk yaralanma sırasında hasar görmemişse menisküsleri korumak ve tamir edilebilen menisküs yırtıklarını onararak ileri ki yıllarda dizde oluşabilecek aşınma ve yıpranmanın önüne geçmektir. Cerrahinin başka bir amacı sporcuları, yaralanma öncesinde bulundukları spor seviyesine geri döndürmek ve dizde yeni yaralanmalar oluşmasını engellemektir.
ÖN ÇAPRAZ CERRAHİSİ SONRASI NE YEMELİYİM?
Ön çapraz bağ cerrahisi sonrası bağ dokusunu yenileyecek protein ağırlıklı beslenmek gerekir. Bununla birlikte supplement desteği de alınabilir. İyileşme süresi boyunca vitamin ve mineral de kullanmak gerekir. Kollojen desteği olarak glukozamin kullanılabilir.
CERRAHİ SONRASI YAPILMASI GEREKENLER? AMELİYAT SONRASI SORUNLAR NEDİR?
ÖÇB ameliyatı sonrası dizde ağrı, şişlik ve bazen dizi bükememe durumu ortaya çıkabilir.
Ameliyat sonrası ağrıyı yönetmek, eklem hareket açıklığını, stabiliteyi, kas kuvvetini ve eklem fonksiyonunu sağlamak için düzenli fizik tedavi şarttır. Fizik tedavi sayesinde kişi, kademeli olarak günlük yaşantısına döner.
ÖÇB CERRAHİSİNDEN SONRA REHABİLİTASYONA NE ZAMAN BAŞLAMALIYIM?
Cerrahi sonrası birincil hedef; enflamasyonu kontrol altında tutmak, normal eklem hareket açıklığının kazanımını ve quadriceps kas kontrolünü sağlamaktır.
- Kuvvetlendirme egzersizlerine cerrahi sonrası 1. günde başlanır.
- Ameliyat sonrası ilk gün 0 derecede kilitli dizlik (breys) kullanılır.
- Elastik bandaj, buz ve elevasyon uygulanır.
- Çift koltuk değneği ve breys ile hasta tolere edebildiği kadar (%50) yük vererek yürüyebilir.
- Yatış sırasında quadricepste atrofi (kas erimesi) gerçekleşmemesi için 2 haftadan sonra dizlik çıkarılabilir.
- Cerrahi sonrası ilk hafta diz fleksiyon eklem açıklığındaki hedef 90°’dir.
- Tam diz ekstansiyonu cerrahi sonrasında hemen kazanılmalıdır çünkü ekstansiyon hareketindeki kısıtlılık eklem kapsülünde aşırı yara dokusu oluşumuna neden olur.
REHABİLİTASYON SÜRECİ KAÇ AY SÜRER?
Ameliyat sonrası hasta çift koltuk değneği ile yürümeye başlar. Daha sonra fizik tedavi süreciyle değneklerden biri bırakılır. Ardından desteksiz yürüme başlar. Bu süreçte dizlik takılmalıdır.
İyileşme süreci tedaviye göre farklılık gösterir.
Rehabilitasyon genellikle 6-9 ay sürer. Sporcuların spora dönüş için süresi 1 yılı bulabilir.
REHABİLİTASYON FAZLARI
- Erken post-operatif faz (1-7 gün)
- Erken rehabilitasyon fazı (2-4 hafta)
- Progresif kuvvetlendirme/nöromusküler kontrol (4-10 hafta)
- İleri aktivite aşaması (10-16 hafta)
- Faaliyet aşamasına dönme (16-22 hafta)
DİZ BÜKMEM DÜZELİR Mİ?
Ön çaprazda önemli olan diz bükmekten daha çok dizi kitleyebilmektir. Dizi bükmekte, dizi kitlemekte doğru bir rehabilitasyonla düzelmektedir.
ÖN ÇAPRAZ BAĞ YARALANMASINDA EV EGZERSİZİ
Terapistinizin verdiği ev egzersizlerini yapmak quadriceps kuvvet kaybının önüne geçmek ve dizinizde oluşan ödemi indirmek için çok önemlidir.
Cerrahi sonrası yapabileceğiniz bazı güveni egzersizler şunlardır:
- Dizinizin altına top ya da rulo havlu koyun. Dizinizi havluya bastırın 5’e kadar sayın. Daha sonra gevşetin. 2*15
- Topu ya da rulo havluyu dizlerinizin arasına koyun, havluyu sıkın 5’e kadar sayın.
- Bir dizinizi bükün, diğer bacağınızı dizili bacağınızın paraleline kadar kaldırın.
Ev egzersizler zamanla ilerletilir. Bunu fizyoterapistinize danışmalısınız.
ÖÇB CERRAHİSİNDEN SONRA DİZLİK TAKMALI MIYIM? KAÇ HAFTA TAKMAM GEREKİR?
Ameliyat sonrasında hastanede kalış süresi 1-3 gün arası değişebilir. Kas kontrolleri sağlanana kadar dizlik kullanılır. Aynı zamanda dizin durumuna uygun rehabilitasyon programına başlanır.
ÖN ÇAPRAZ BAĞ TEDAVİSİ
Ön çapraz bağ yırtığı tedavisi; yırtılmanın nasıl ve ne zaman gerçekleştiği, yırtığın derecesi, dizde ameliyat geçirilip geçirilmemesi, dizin mobilite ve stabilitesi gibi durumlar değerlendirildikten sonra kişiye özgü şekilde planlanır.
Ağrıyı ve şişliği azaltmak, normal eklem hareket açıklığı kazanmak, kas kontrolü sağlamak, kas zayıflıklarını önlemek, dizin mobilizasyonu, stabilizasyonunu ve doğru biyomekanik açıda fonksiyonelliğini sağlamak amacıyla sıcak/soğuk uygulamalar, kompresyon cihazları, çeşitli elektroterapi ajanları, mobilizasyon teknikleri uygulanır. Bacağa yüklenecek ağırlıkların kontrolleri sağlanır ve kişiye özgü egzersiz programları belirlenir.
ÖN ÇAPRAZ BAĞ SONRASI SPOR
Dizde yeterli denge, stabilizasyon sağlanıp kas gücü diğer quadricepsin yüzde 90’ına ulaştıktan sonra fonksiyonel antrenmanlara, spora dönüş için gerekli egzersizlere başlanır. Burada sporcu fizyoterapistiyle beraber çeviklik, güç antrenmanlarına başlar.
YOL TARİFİ ALMAK İÇİN TIKLAYIN
